5 maart
Case
“Er bestaat geen andere remedie tegen honger dan een geschilderde rijstkoek.”
(Dogen, Gabyo)
Kort
Ja, er bestaan woordeloze zen-ervaringen, maar dat neemt de waarde van woorden nog niet weg.
Iets langer
Op zichzelf bekeken, is deze zin onzin. Natuurlijk stil je je honger niet met geschilderde rijstkoeken. Maar zoals dat met zinnen gaat, staat deze zin niet op zich. Zoals elke andere zin, verwijst deze zin naar een andere zin, waarop hij een reactie vormt. In dit geval verwijst Dogen naar een zen-uitspraak die in zijn tijd populair was: “Een geschilderde rijstkoek stilt je honger niet.” Dat klinkt al wat zinniger. Het betekent nogal duidelijk dat je de zen-verlichting niet kunt halen uit het van buiten leren van woorden. Dat je zen echt zelf moet beoefenen, de ervaring ervan opdoen.
De oorspronkelijke zin was van Xiangyan Zhixian, die in de negende eeuw leefde. In Dogen's tijd was de zin dus al vier eeuwen oud. Hoewel Dogen het grootste respect had voor Xiangyan (hij noemde hem 'de oude Boeddha'), had hij wel kritiek op de manier waarop zijn tijdgenoten Xiangyans uitspraak interpreteerden. Zoals dat met zinnen gaat, bevat ook Xiangyans zin een valkuil. Hoe vaker zinnen herhaald worden, des te meer ze de smaak van het cliché krijgen, en des te meer kans hun valkuilen krijgen om zich in onze geest te nestelen. In dit geval is de valkuil het idee dat geschilderde rijstkoeken overbodig zijn. Dat je je met andere woorden moet weghouden van woorden, zinnen en teksten, en alleen de pure ervaring moet overhouden, om 'zen' te zijn.
Daar is Dogen het niet mee eens, Dus draait hij de zaken om met een schijnbaar onzinnige zin: "Geschilderde rijstkoeken zijn de enige manier om je honger te stillen." Met andere woorden: ja, ervaring is fundamenteel, maar daar de goede woorden voor vinden is net zo fundamenteel. Anders gaan de minder goede woorden en concepten met je aan de haal, en maak je van de verlichting een cliché. Zoals het idee dat zen zuiver over conceptloze ervaringen gaat. Dat idee is zelf een concept. Een concept dat doet alsof het er geen is, en dat de zen-realiteit oneer aandoet. Want die kan wel degelijk woorden, gedichten, tractaten, schilderijen en beelden omvatten. Er is geen reden om daar laatdunkend over te doen. Lang leve de geschilderde rijstkoek, dus.
(Overigens dat is één traditionele interpretatie van de fameuze lege zen-cirkels: dat ze geschilderde rijstkoeken voorstellen. Maar daarover misschien later meer.)
Voor de hele reeks, klik hier.