15 januari
Case
De verlichtingspraktijk laat geen sporen na en gaat onophoudelijk verder.
(Dogen, Genjokoan)
Kort
Laat je niets wijsmaken. Zen is een praktijk. Geen toestand.
Iets langer
Na de vier vorige zinnen, die elkaar al onophoudelijk tegenspraken, gooit Dogen er een vijfde zin tegenaan. Om de zaak af te sluiten. Nou ja, afsluiten. Hij zegt hier letterlijk dat er geen afsluiten aan is. Of daar lijkt het toch op. Want deze laatste zin spreekt ook nog eens zichzelf tegen. De zenpraktijk is zo vederlicht dat ze geen sporen nalaat, maar toch blijft het effect van de zenverlichting duren. Echt? Waar slaat dat op? Of staat hier wat anders?
De sleutel van deze zin, en van de vier zinnen die ermee afgesloten worden, ligt in het rare woord 'verlichtingspraktijk'. In het Japans is dat shusho, en ook voor Japanners is dat een raar woord. Het is Dogens manier om uit te drukken dat het er in de zenpraktijk anders aan toe gaat dan in onze gebruikelijke aanpak. Normaal stellen we ons een bepaald doel voor ogen, bekijken we wat we moeten doen om er te geraken, leveren we een inspanning, om later ooit hopelijk het beoogde resultaat te bereiken. Voor een deel gaat dat ook op voor zenmeditatie. Als je het regelmatig doet, word je daar ook echt beter in. Natuurlijk. In die zin verschilt zenmeditatie niets van pianolessenleren, wiskunde-oefeningen, of sporttrainingen.
Maar er is een aspect waarin zenmeditatie – of zelfs een zenleven – verschilt van die aanpak. Zolang je meditatie ziet als een oefening om later een bepaalde toestand te bereiken – rust, concentratie, woedebeheersing, uit een burn-out geraken, verlichting... – zal iets belangrijks je blijven ontglippen. Zen wordt pas echt zen als de praktijk, hoe gebrekkig of sukkelachtig die soms ook is, zelf bekeken wordt als verlichting. Of misschien iets begrijpelijker: als de verlichting gezien wordt als een praktijk die je doet. Nu.
Ten dele is dat hetzelfde als wat ik twee weken geleden al besprak als 'gewone mensen hebben illusies over de verlichting, en boeddha's belichten hun illusies'. Maar er is meer. En dat probeert Dogens laatste zin uit te drukken. In de juiste zen-attitude zit iets dat compleet het lak heeft aan een resultaat. Iets dat zich overgeeft aan de manier waarop er nu beoefend kan worden. En dat daarmee durft toe te komen. Dat is het datgene dat 'geen sporen nalaat', dat niet mikt op een resultaat, maar eerder op opgaan in de praktijk, hier en nu.
Onze sluwe geest, altijd klaar om zichzelf in de luren te leggen, misvormt dat spoorloze soms tot het idee dat het eigenlijk niet nodig is om moeite te doen. Omdat alles toch al 'spoorloos' verlicht is. En dat resultaten halen dus toch niet nodig is. Daarom gooit Dogen er meteen tegenaan dat de zenpraktijk wèl altijd verder gaat. Continu. Om de eenvoudige reden dat het bestaan niet ophoudt. Nu toch nog niet. We zijn nu wolken van interacties. We zijn nu gemaakt van flinterdun materiaal, en net daarom is er nu geen stoppen aan de zenpraktijk. Als je dat durft toe te laten, wordt die praktijk verrassend lichtvoetig. Je zou zelfs denken dat ze verlichtend is. Het maakt niet eens of je dit begrijpt of niet. Als je het maar doet. Nu.
Voor de hele reeks van 'Elke dag begint', zie hier.