12 januari
Case
Jezelf bestuderen is jezelf vergeten.
(Dogen Kigen, Genjokoan)
Kort
Als je goed kijkt, zie je dat je jezelf niet ziet.
Iets langer
Dit is de tweede zin van de passage uit Dogens Genjokoan. Gisteren besprak ik de eerste zin. En de komende drie dagen zal nog de volgende bespreken. De zinnen worden in toenemende mate vreemder. Het begint hier al een beetje. “Jezelf bestuderen is jezelf vergeten.” Dat lijkt alvast een cliché van de zen tegen te spreken. Want moet je de zen niet doorbreken tot je ware zelf? Of zien dat je eigenlijk één bent met Alles? Dat je eigenlijk Boeddhanatuur ben? Of een kosmisch Bewustzijn? Er zijn meer dan genoeg leraren in omloop die zoiets prediken. Er zijn ook genoeg boeddhistische teksten die zoiets lijken te stellen.
Maar ik moet toegeven dat ik het boeddhisme graag zie als iets dat begon als een verzet tegen die manier van denken. Achttien eeuwen voor Dogen deze zin schreef, maakte de Boeddha er een punt van om zijn leer 'de weg van het niet-zelf' te noemen. Daarmee nam hij ostentatief afstand van de mystici van zijn tijd. Die geloofden dat ze in hun meditaties hun ware zelf, hun ziel hadden gezien, en dat die eigenlijk niet te onderscheiden is van Brahma – zeg maar God of het Kosmische Principe - en dat ze daarom verlicht waren. Dat was een heel aantrekkelijke en populaire idee. Maar de Boeddha noemde dit onomwonden 'prietpraat'. Ja, je kunt zitten flippen op je zitkussen, maar wat is daarmee gezegd? Die ervaringen bestaan. Ze kunnen héél leuk zijn. Zoals hallucinogene drugs dat kunnen zijn. Ze kunnen ook heel akelig zijn. Maar is je lekker voelen over een 'diepe' ervaring ook echt bevrijdend? Maakt het je wijs? Of maak je jezelf iets wijs?
Want, zo stelde de Boeddha, als je echt eerlijk bent, kom je nooit zo'n echt zelf tegen. Je komt hooguit de idee tegen dat je een zelf hebt gezien. En die idee is ook maar één van de tienduizenden dingen die door je geest spoken. Als je echt eerlijk kijkt, zie je dat je bestaat als een wolk van door elkaar wriemelende ervaringen, gedachten, neigingen, sensaties, prikkels, geloofsartikelen, zelfbeelden, emoties, stemmingen,... Er is daar geen fundamenteel, diep, waar Zelf te vinden. Meer zelfs, pas als je je hele zoektocht naar je ware Zelf ophoudt kun je maar beginnen met kijken naar wat er wel is, en dat naar waarde schatten.
Dat zit allemaal in Dogens zinnetje "Jezelf bestuderen is jezelf vergeten". Hoe langer je aan degelijke zenmeditatie doet, des te minder je het in je hoofd haalt om te denken dat je jezelf wel kent. Wat een rare gedachte. Of dat je iets vaststaands bent. Wat een overbodig idee. En hoe bevrijdend het is om je daarvan af te maken.
Maar je zelf vergeten voelt niet altijd zo leuk of bevrijdend. Het kan ook verwarrend en akelig zijn. Alsof je boven een peilloze afgrond hangt. Ben ik dan niets? Besta ik eigenlijk wel? Wat kan de zin van mijn leven zijn als ik alleen maar leeg ben? Om die nihilistische valkuil te vermijden, gooit Dogen er een derde zin tegenaan: “jezelf vergeten is bevestigd worden door de tienduizend dingen”. Maar dat is voor morgen.
Voor de hele reeks, zie hier.