21 april
Case
“We moeten de zogenaamd menselijke geest onderzoeken.”
(Menzan Zuiho, Jijuyu Zanmai)
Kort
Een mens is geen alleenstaand wezen. Onze geest ook niet.
Iets langer
Menzan Zuiho is een grote jongen uit de achttiende-eeuwse Japanse zen. Als hij zegt dat we onze geest moeten onderzoeken, lijkt hij gewoonweg te stellen wat we verwachten: richt je blik naar binnen en onderzoek wat daar gebeurt. Ken jezelf. Dat zegt hij inderdaad ook. Maar door te spreken over de 'zogenaamd menselijke' geest maakt hij er toch iets interessanters van. Iets dat een pak verder gaat dan wat wij vandaag onder 'zelfkennis' verstaan. Zodat zijn zen ook meer was dan een persoonlijk welzijnstechniekje.
Wat Menzan met 'zogenaamd' bedoelt is dat in het traditioneel boeddhistische wereldbeeld de mens is ingebed in het rad van wedergeboortes. Je wordt er onophoudelijk herboren worden in een gelukzalige hemel, een leven als strijdende god, in de hel, als een soort van zombie, als dier of als mens. Minder letterlijk kun je die zes wereldden ook zien als mentale toestanden waarin je van moment op moment 'reïncarneert', afhankelijk van hoe je gereageerd hebt op een vorige situatie. We zijn niet alleen mensen, maar ook dieren (als we overgeleverd zijn aan de zin in eten, drank en sex), gelukzalige goden (als we in de roes van een succes zitten), strijdende goden (als we in competitie zijn), hellewezens (als we in stress, woede of acute angst leven) of zombies (als we gefrustreerd rondlopen),... De wetmatigheden van die reïncarnaties leren kennen, is heel erg interessant als je een vrijer leven wilt leren leiden.
Buiten het oude boeddhistische wereldbeeld om, lees ik deze zin ook graag in biologische of ecologische zin. De zogenaamd menselijke geest is niet alleen maar menselijk. Mensen staan niet los van hun biologische afstammingslijn. Wat we zijn staat niet los van het feit dat we een deelgenoot zijn van het Aardse bestaan. Soms zijn we als bijen of mieren, die als één collectief leven, en zichzelf daar in een oogwenk voor opofferen. Soms zijn we als ratten: in staat om empathie te hebben voor, maar ook in staat om ons als één blok tegen een buitenstaander te verzetten. Soms zijn we als chimpansees, die aan een iets ingewikkeldere politiek doen, met bondgenootschappen en de nood aan zorg voor de zwaksten. Soms lijken we op wolven, op arenden, of eenzame tijgers... Dit is een heel andere manieren om onze innerlijke werkingen te bekijken dan op zoek te gaan naar wie ik nu eigenlijk echt ben. We zijn een amalgaam van ontzettend veel verschillende manieren van doen. En veruit het merendeel van die manieren hebben we geërfd in een immens uitgebreid en heel erg oud netwerk van relaties. Die erfenis onderzoeken lijkt me heel erg belangrijk en interessant. 'Wie ben ik eigenlijk' is in vergelijking daarmee een beetje een onnozele vraag.
Voor de hele reeks, klik hier.
Deze notities zijn ook dagelijks te volgen op Bluesky en Mastodon.
Als je deze teksten ook in de praktijk wil brengen, kun je deelnemen aan de online ZIT-sessies.